
Các Kitô hữu tiên khởi không quan tâm đến triết
lý, thần học. Họ làm chứng về Đức Kitô, Đấng gọi Thiên Chúa duy nhất của Kinh
Thánh là Cha và đã phái Thánh Linh đến với họ. Họ rửa tội nhân danh Cha và Con
và Thánh Thần (Mt 28,19). Thế nhưng phải nói thế nào cho thế giới chung quanh
hiểu niềm tin đó? Tại sao Thiên Chúa duy nhất vừa là Cha là Con, là Thánh Thần?
Tại sao một nhân vật chào đời, sống rồi chết, lại là Chúa, vì Chúa thì bất
biến?
Kinh Tin Kính các tín hữu nay vẫn đọc ngày Chúa
nhật, là kết quả của bốn công đồng chung các Giám mục, là những vị hữu trách
trong Giáo Hội. Bản kinh đã được hình thành khá vất vả, với nhiều tranh chấp
lẫn bạo lực, nhiều xung đột cá nhân, văn hóa, khu vực, tù đày, gây gỗ, đồ máu,
sự can thiệp của chính quyền và quân đội ... Đó là hậu trường của việc hình
thành Kinh Tin Kính.
I. ĐỨC GIÊSU, THÁNH
LINH LÀ THIÊN CHÚA?
1,1. Cuộc khủng hoảng
Ario
Từ thế kỷ thứ II, để bảo vệ niềm tin độc thần
của Thánh Kinh, nhiều người tìm nhưng cách giải thích khác nhau về niềm tin Ba
Ngôi trong công thức rửa tội. "Ảo thân thuyết" nói Đức Giêsu có thân
xác giả, "Nghĩa tử thuyết" nói Ngài là người thường được Chúa nhận là
Con. Kẻ thì bảo Cha ở trong Con và đồng thụ nạn, kẻ lại nói Con thấp hơn và lệ
thuộc vào Cha. Họ thường dựa vào Ga 14,28: "Cha Tôi cao trọng hơn
Tôi" để quả quyết như vậy.
Sau biến cố 313, các cuộc tranh luận không dừng
ở địa phương nữa nhưng lan nhanh khắp đế quốc. Nổi bật là lối giải thích của
Linh mục Ario. Ario phụ trách giáo xứ Baucalis thuộc giáo phận Alexandria,
vốn đạo đức và tài năng, được nhiều người mến chuộng. Ông muốn bảo vệ Thiên
Chúa duy nhất, chỉ mình Ngài không có khởi sự. Vì thế ông nói Chúa Con có khởi
sự được tạo dựng, không đồng bản tính với Cha; Ngôi Lời bất toàn, đồi thay và
chỉ được gọi là Chúa ...
Alexandro, Giám mục Alexandria không
chấp nhận điều đó. Chúa Con, Lời Thiên Chúa phải hiện hữu từ vĩnh cửu như Cha.
Vì nếu Ngài không phải là "Thiên Chúa làm người" thì con người không
thể được Thiên Chúa hóa và không được cứu độ. Năm 318, Ario và một số thân hữu
bị vạ tuyệt thông. Nhưng ông không bỏ cuộc, ông thuyết phục nhiều bạn học cũ
trong đó có Giám mục Eusebio. Cuộc tranh luận giữa hai phe bùng nổ từ trong rạp
hát ra đến chợ búa, công trường. Ario còn viết một số tác phẩm và ca vè dân
gian bênh vực cho ý tưởng của mình.
Hoàng đế Constantin, sau khi thống nhất đế quốc,
đã tìm cách vãn hồi trật tự. Ông nghĩ đây là cuộc tranh luận về từ ngữ như
triết học nên ra lệnh cho đôi bên phải giải hòa. Đến khi thất bại, hoàng đế
nghe Giám mục Osio cố vấn, viết thư mời tất cả các Giám mục về dự công đồng.
Ông tin rằng sự hiệp nhất của Giáo Hội ảnh hưởng lớn đến sự hiệp nhất của đế
quốc.
1,2. Công đồng Nicêa
(325)
Có đến 318 nghị phụ từ khắp nơi đồ về (300 Giám
mục Đông phương, 2 linh mục Roma). Mới hôm nào còn trốn chui trốn nhủi, nay các
nhà anh hùng bỡ ngỡ đoàn tụ trong lâu đài lộng lẫy. Cuộc tranh luận kéo dài một
tháng trong ôn hòa. Nhóm Ario bị kết án. Giám mục Osio đưa ra bản Kinh Tin Kính
trong đó khẳng định Chúa Con đồng bản tính (Homoousios) với
Chúa Cha, xác định Cha và Con bằng nhau hoàn toàn. Ario và 2 giám mục theo ông
bị đày qua Ba Tư. Ba giám mục khác không đồng ý nhưng ký nhận, về sau rút lại,
bị phát lưu qua Gallia.
Ngoài ra công đồng cũng chỉnh đốn một số kỷ luật
Giáo Hội: ngày lễ Phục Sinh vào chúa nhật, hạn chế việc giáo sĩ sống với phụ
nữ. (Công đồng Elvira năm 300 ra luật độc thân giáo sĩ cho Tây Ban Nha). Đức cha
Paphnuce tuy độc thân, đã đề nghị đừng áp đặt luật đó cho mọi giáo sĩ. Về thứ
tự các Giáo đoàn lớn ta thấy: Roma, Alexandria, Antiokia, Giêrusalem.
1,3. Nửa thế kỷ xáo trộn
Thỏa hiệp trong công đồng Nicêa chẳng bao lâu bị
đặt lại vấn đề. Nhiều người không đồng ý chữ Homoousios vì không có trong Kinh
Thánh. Họ cảnh giác sợ rơi vào lạc giáo không phân biệt Cha với Con. Đa số các
vùng Đông phương theo họ, trừ thánh Athanasio, Giám
mục Alexandria (+373). Giáo hội bên Tây vẫn trung thành với Nicêa ...
Để xoa dịu quần chúng, Hoàng đế phát lưu Athanasio, mở công đồng Tyro (335), ân
xá cho Ario và đón ông về cách trọng thể (năm sau ông qua đời).
Thời hoàng đế Constans, việc chia rẽ càng gia
tăng. Tại Công đồng Sardica (343), Đông phương đòi kết án Athanasio. Từ năm
351, hoàng đế Constantius theo hẳn Ario. Phía Latinh bị lưu đày: đức Liberio,
thánh Hilario, giám mục Osio thành Cordoba ... Đức Liberio bị áp lực, đã kết án
những ai dùng từ homoousios để truyền bá thuyết Sabellius (Hình thái Thuyết:
một Chúa với ba hình thức). năm 359, hoàng đế thành công khi đưa ra công thức
homoios: "Chúa Giêsu giống Chúa Cha theo như Kinh Thánh dạy". Thánh
Giêrônimô tỏ ra đau đớn kêu lên: "Cả thiên hạ bỡ ngỡ, khi thấy mình thuộc
về Ario". Riêng Antiokia bị chia thành năm nhóm với những Giám mục cho mỗi
nhóm.
1,4. Công Đồng
Constantinopoli (381)
Cùng trong hướng suy nghĩ của Ario, khoảng năm
360, Macêdonius, giáo chủ Constantinopoli chối Thánh Linh không phải là Thiên
Chúa. Một vấn nạn thần học mới được đặt ra. Thánh Basilio và Grêgoriô Naziano
đã tìm thấy một cách trình bày mới, bằng cách phân biệt bản tính
(Ousia) và ngôi vị (Personna). Một Chúa, một bản tính, ba ngôi vị. Lối
trình bày mới vừa diễn tả được việc đồng bản tính vừa thoát khỏi "Hình
Thái Thuyết" của Sabellius.
Hoàng đế Théodose, người tuyên bố Kitô giáo là
quốc giáo, đã quyết định chấm dứt các tranh luận. Năm 381, hoàng đế triệu tập
Công đồng Constantinopoli với 181 giám mục Đông phương, nhưng 36 vị theo
Macêdonius bỏ về. Công đồng lấy lại Kinh Tin Kính Nicêa và thêm lời tuyên tín
về Thánh Thần "Tôi tin kính Đức Chúa Thánh Thần là Thiên Chúa và là Đấng
ban sự sống, Người bởi Chúa Cha mà ra, Người cùng được phụng thờ và tôn kính
với Đức Chúa Cha và Đức Chúa Con"...
Về Đức Chúa Con, công đồng thêm: "Bởi phép
Đức Chúa Thánh Thần, Người đã nhập thể trong lòng Trinh Nữ Maria và đã làm
người...". Các giám mục Pháp và Bắc Ý cũng họp nhau tại Aquiléa truất phế
các giám mục theo Ario. Phe Ario biến dần, chỉ còn sót lại nơi dân German do
giám mục Wulfila phổ biến.
II. ĐỨC GIÊSU NHẬP THỂ
THẾ NÀO?
2,1. Tranh luận về Kitô
học
Sau khi xác tín về Chúa Ba Ngôi, các tranh luận
xoay quanh mầu nhiệm Nhập Thể, việc kết hiệp giữa thiên tính Ngôi Lời và con
người Đức Giêsu. Ngôi Lời vĩnh cửu còn Đức Giêsu được sinh ra, chịu chết. Ta có
thể nói Thiên Chúa sinh ra, chịu nạn chịu chết không?
Appolinarius, giám
mục Laodicea (+390), bạn của thánh Athanasio tìm cách giải quyết.
Theo triết học thời đó, Đức Giêsu như mọi người gổm xác và hổn. Nơi Ngài linh
hổn được Ngôi Lời đảm nhiệm. Đức Giêsu không thể phạm tội. Nhưng ngay sau đó,
nhiều người có cảm tưởng Appolinarius phủ nhận việc cứu chuộc. Họ nói: chỉ
những gì của con người được Đức Kitô đảm nhiệm mới được cứu độ.
Thời đó có hai khuynh hướng thần học:
Tại Alexandria : người ta khởi từ Ngôi Lời, nhấn
mạnh sự duy nhất nơi Đức Kitô. Đức Kitô là Ngôi Lời mang xác phàm, đó là điều
kiện để con người được thần hóa (lược đồ Ngôi Lời - Xác).
Tại Antiokia: người ta nhấn mạnh về hai phương
diện nơi Đức Kitô, khởi từ hai bản tính để đi đến thống nhất. Họ cố bảo vệ trọn
vẹn nhân tính Đức Giêsu (lược đồ Ngôi Lời - Người).
Hai quan điểm trên đưa đến cuộc tranh luận gay
gắt giữa hai đối thủ tương xứng là thánh Cyrillo d'Alexandria và Nestoriô ở
Constantinopoli. Vị Giám mục ở đế đô, vốn nguyên quán Antiokia, là nhà hùng
biện đầy nhiệt huyết. Khoảng năm 424 ông cấm các tín hữu khẩn cầu Đức Maria như
Théotokos, nghĩa là Mẹ Thiên Chúa. Theo ông, Kinh Thánh không có hạn từ này và
Đức Maria chỉ là Mẹ của nhân vật Giêsu. Và như thế, Đức Giêsu chỉ được phúc mặc
lấy Thiên Tính, thân thể ngài là đền thờ của Ngôi Lời (2 ngôi vị).
Ngược lại, thánh Cyrillo muốn bảo vệ sự duy nhất
nơi Đức Kitô và lòng tin chung của tín hữu. Ngài bênh vực Đức Kitô gần như chỉ
có một bản tính và liên lạc với đức Celestinô I kết án Nestorio. Ngài yêu cầu
Nestorio ký vào bản văn xác định nơi Đức Giêsu, Ngôi Lời và Con người kết hợp
thành một. Nestorio liền nhờ bạn hữu ở Antiokia là các giám mục Gioan và
Theodoret tố cáo Cyrillo theo Appolinarius. Thấy tình hình xáo trộn, hoàng đế
Théodose II liền triệu tập Công đồng Ephesô, yêu cầu các tỉnh đều cử đại biểu.
Thánh Augustino cũng được mời, nhưng qua đời trước khi đến công đồng.
2,2. Công đồng Ephesô
(431)
Các sử gia đương thời cho ta thấy nhiều xung đột
trong diễn biến công đồng. Thánh Cyrillo được Roma ủy quyền chủ tọa, đã đưa
theo 50 Giám mục vùng Ai Cập, rồi cùng với 110 vị ở Palestina và Tiểu Á, đã
quyết định khai mạc công đồng khi các giám mục vùng Antiokia và Syria chưa kịp
đến, mặc cho đại diện cho hoàng đế và 60 Giám mục yêu cầu hoãn cuộc họp.
Chỉ trong một ngày, Công đồng truất chức
Nestorio vắng mặt, cùng 12 mệnh đề bị kết án. Dân chúng biểu lộ niềm hân hoan
và chúc mừng Công đồng bằng cuộc rước đuốc vĩ đại đêm 22.6. Với giới bình dân,
Đức Kitô đã thắng lạc giáo và tín điều Mẹ Thiên Chúa được xác định.
Các nghị phụ thuộc phe Nestorio đến trễ phản đối
bản văn của thánh Cyrillo, họ kết án Cyrillo và nhóm của ngài. Người ta không
rõ ai trong các Giám mục không bị kết án nữa. Viên đại diện hoàng đế liền ra
lệnh bắt cả hai vị, Thánh Cyrillo trốn kịp, được dân Alexandria tiếp
đón trọng thể. Còn Nestorio bị lưu đày và qua đời tại Lybia.
Nội dung tín lý của công đồng Ephêsô không
nhiều, và chỉ có một văn kiện kết án Nestorio. Các vị Giám mục Tiểu Á không
chấp nhận lối trình bày của Cyrillo, các ngài cho rằng nhiều từ ngữ chưa chỉnh.
Công đồng Ephesô chỉ xác định lại thế giá công đồng Nicea, bênh vực Đức Kitô
duy nhất. Không còn ai tranh cãi về "Mẹ Thiên Chúa". Khoảng 20 tháng
trôi qua (năm 433) nhờ Giám mục Gioan Antiokia, một công thức mới đã được thỏa
thuận "Có sự hợp nhất của hai bản tính (...) và vì sự hợp nhất này, chúng
tôi tuyên xưng Đức Nữ Trinh là Mẹ Thiên Chúa". Công thức này được Thánh
Cyrillo chấp nhận và đức Sixto II châu phê.
2,3. Công đồng
Calcedonia (451)
Thế nhưng thỏa hiệp 433 không làm vừa lòng những
thành phần cực đoan của cả hai phía. Theodoret miền Syria luôn bảo vệ
hai bản tính của Đức Kitô, không nói gì đến việc "kết hợp mà không lẫn
lộn". Viện phụ Eutykes (+454) ở Constantinople, cho rằng nơi Đức Kitô,
Thiên Tính bao trùm nhân tính đến độ chỉ còn thiên tính (Monophysis). Giám mục
đế đô là thánh Flavianô liền tổ chức một công đồng kết án Eutykes. Vị này cầu
cứu Tòa Thánh và Dioscorus là Giám mục Alexandria.
a/. Mẻ cướp Epheso
(449): Hoàng đế Theodose II bạn của Eutykes mời
tất cả những Giám mục ủng hộ vị này về dự hội nghị Epheso. Đức Leo I có cử ba
đại biểu và gửi thư tỏ lập trường, nhưng vị Giám mục chủ tọa là Dioscorus, bạn
Eutykes, không cho đọc lá thư đó. Nhóm Eutykes chỉ phải ký nhận Kinh Tin Kính
Nicea. Ngược lại, Giám mục nào nói Đức Kitô hai bản tính thì đều bị truất chức.
Quân lính triều đình được mời đến để "đánh chết những kẻ phân biệt hai bản
tính". Thánh Flavianô bị đánh trọng thương rồi chết. Giám mục Theodoret
báo tin cho Roma và Đức Leo liền phi bác "mẻ cướp Epheso". Thế nhưng
học thuyết Eutykes được công khai tuyên truyền cho đến hoàng đế qua đời.
b/. Công đồng Calcedonia
(451): Tân hoàng đế Marcianus (450-457) đứng về
phía Roma. Hoàng đế yêu cầu Giáo hoàng đến chủ tọa công đồng. Nhưng Đức Lêo I
không thể đi được vì Hung Nô đã xâm lăng đất Ý. Ngài cử sứ giả đến chủ tọa công
đồng Calcedonia. Giám mục Dioscorus cũng đến và đề nghị kết án đức Lêo, ngược
lại, ông bị tố cáo về tội lộng hành, bị cách chức và lưu đày. Thánh Flavianô
được phục hồi.
Về Giáo lý, Kinh Tin Kính Nicea-Constantinopoli
và thơ đức Lêo được đem ra đọc. Ngay đó các nghị phụ đã đồng thanh tung hô :
"Đây là đức tin các Giáo phụ, đức tin các Tông đồ. Tất cả chúng tôi đều
tin như vậy... Phêrô đã nói qua miệng Lêo". Sau khi áp dụng kỷ luật cho
những người tham gia vào mẻ cướp Ephêso, Công đồng đưa ra một công thức Đức Tin
dựa vào hai bản văn trên: "Đức Kitô, chúng tôi nhìn nhận có hai bản tính
không lẫn lộn, biến đồi, phân chia hay lìa nhau. Sự khác biệt giữa hai bản tính
không bị mất vì kết hiệp, trái lại các đặc tính của môỵi bản tính vẫn nguyên
vẹn trong một ngôi vị duy nhất".
Từ nay nền tảng Kitô học
đã rõ rệt. Đức Kitô một ngôi vị và hai bản tính.
III. LIÊN HỆ GIỮA CÁC
GIÁO HỘI
Công đồng Nicea khoản số 4, xác định sự liên đới
giữa các giám mục trong từng vùng, được qui tụ và phân phối do một giám mục
thuộc thành phố lớn. Đó là tiền thân của chức Thượng phụ Giáo chủ sau này. Khi
đặt một Tân giám mục: phải được giấy đồng ý của các Giám mục trong vùng; được
vị Thượng Phụ châu phê và được ba Giám mục tấn phong. Công đồng Nicea chỉ nói
đến bốn tòa Giám mục lớn là Roma, Alexandria, Antiokia và Giêrusalem.
Khoản 3 của Công đồng Constantinopoli xác định
khác hơn: "Giám mục Constantinopoli có quyền ưu vượt liền sau Roma, vì
thành phố này là Roma mới". Từ nay Giáo hội đế đô đứng thứ hai trong
"ngũ đầu chế" của Giáo hội thời đó, như một số người thường nói.
Ưu thế Giáo hội Roma, thủ đô đế quốc, nơi thánh
Phêrô tử đạo là điều rõ rệt. Một đàng giám mục Roma can thiệp vào sinh hoạt các
Giáo hội địa phương, và đàng khác các Giáo hội Đông phương vẫn nại đến Roma khi
có những khó khăn về tín lý. Thế nhưng, nếu tại Calcêdonia các Nghị phụ đã coi
đức Lêo là hiện thân của Phêro, thì cả đến thời đức Grêgorio, Đức Thánh Cha vẫn
là một Giám mục giữa các giám mục. Theo lối nói thời nay, ngài cùng với
"tập đoàn" Giám mục cai quản Hội Thánh.
TOÁT YẾU
Kinh Tin Kính là công thức tuyên xưng ngắn gọn
của các tín hữu Kitô. Niềm tin của họ đặt nền trên mạc khải trong Thánh Kinh,
thế nhưng cần phải hiểu mạc khải đó ra sao ? Kinh Tin Kính là kết quả của bốn
công đồng chung Nicea, Constantinopoli, Epheso, và Calcêdonia.
Hai Công đồng đầu tiên diễn đạt niềm tin Một
Chúa - Ba Ngôi :Công đồng Nicea (325) trả lời cho Ario chối Đức Giêsu không
phải là Thiên Chúa; Công đồng Constantinopoli (381) giải đáp cho Macedonius
không tin Thánh Thần là Thiên Chúa.
Hai Công đồng kế tiếp xoáy mạnh vào mầu nhiệm
Chúa Kitô nhập thể : khởi từ việc Nestorio không nhận Đức Maria là Mẹ Thiên
Chúa, Công đồng Epheso (431) xác quyết Ngài chỉ có một Ngôi vị và tín điều Mẹ
Thiên Chúa. Sau đó Eutykes nói Đức Giêsu chỉ có một bản tính, Công đồng
Calcedonia (451) xác định việc Ngôi Hiệp cả thiên tính lẫn nhân tính nơi Ngài.
Trong tinh thần Vatican II về đại kết, chúng ta
cần cảm thông với sự chân thành của những anh em "lạc giáo". Thường
vì quá bênh vực một khía cạnh của chân lý, các vị để sót mất khía cạnh khác.
CÂU HỎI
1. Bầu khí cuộc tranh luận đạo lý với Ario?
2. Nội dung chính của Công đồng Nicea?
3. Định nghĩa Ngôi vị và Bản tính?
4. Hai khuynh hướng Alexandria và
Antiokia?
5. Những lối viết về Đức Kitô ngày nay có thể
theo suy nghĩ của Eutykes chăng? Thí dụ.
6. Bài học lịch sử bạn rút được nếu bạn phải
tranh luận về đức tin?
7. Quyền tối thượng của Giáo Hoàng Roma?
Trích Cuộc lữ hành đức tin
Lm Phanxicô Xaviê Ðào Trung Hiệu, OP.